تحقیقات بعدی که به صورت کشوری انجام شده نشان می‌دهد وضعیت سوءتغذیه ایرانیان نسبت به گذشته حداقل در چند استان بهتر که نشده هیچ، به مراتب بدتر هم شده است. امروزه تأثیر کمبود این ویتامین در بروز بیماری‌های مزمن غیرواگیر، ازجمله سرطان، دیده شده است. منبع عمده دریافت این ویتامین نور خورشید است. چند بررسی وجود راشیتیسم (بیماری ناشی از کمبود ویتامین D در کودکان) را در تهران و دیگر شهرستان‌ها نشان داده و بررسی‌ها نشان می‌دهد که در بزرگسالان نیز کمبود ویتامین D دیده می‌شود. مجید حاجی‌فرجی، رئیس انستیتو تحقیقات تغذیه‌ای در گفت‌وگو با جام‌جم از چون و چرای کمبود این ویتامین می‌گوید.
اهمیت ویتامین D در سلامت جامعه چقدر است؟
ویتامین D یکی از ریزمغذی‌هاست که نقش پراهمیتی در جذب کلسیم و جلوگیری از تشدید و شیوع بسیاری از بیماری‌ها دارد.
وضعیت مردم ایران به لحاظ دریافت این ویتامین را چطور ارزیابی می‌کنید؟
روزگاری ما متخصصان تغذیه نگران کمبود کالری و پروتئین شهروندان بودیم، اما امروز دیگر دغدغه ما این موضوع نیست، بلکه شهروندان ایرانی درحالی که شکم‌های پری دارند، اما از سوءتغذیه در رابطه با ریزمغذی‌ها رنج می‌برند. در کشور ما به‌رغم وجود مناطق آفتاب‌خیز، اما هنوز مشکل شیوع بالای کمبود ویتامین D موج می‌زند، به‌طوری که تحقیقات ده سال گذشته انستیتو تغذیه و صنایع غذایی کشور و همچنین مراکز تحقیقاتی دیگر کشورها نشان می‌دهد که بین 80 تا بالای 95 درصد از افراد جامعه در اقشار گوناگون، به درجات مختلفی از کمبود ویتامین D مبتلا هستند. مشکل تنها به پوکی و نرمی استخوان در کودکان در حال رشد و افراد سالمند ختم نمی‌شود، بلکه بحث ارتباط این موضوع با بیماری‌های غیرواگیر نظیر دیابت و همچنین بیماری‌های خودایمنی نیز مطرح است. افراد مبتلا به دیابت، سطح ویتامین D بسیار کمتری نسبت به افراد سالم دارند. این موضوع در بیماری‌های خودایمنی نظیر ام‌اس به اثبات رسیده است. بنابراین یکی از توصیه‌های تغذیه‌ای به این افراد این است که مکمل‌های ویتامین D دریافت کنند.
ایران کشور پهناوری است. آیا موقعیت جغرافیایی افراد به لحاظ سکونت، تاثیری در میزان جذب این ویتامین دارد؟
تحقیقات در این حوزه برحسب اقلیم نیز انجام شده و نشان داده که تفاوت معنی‌داری میان سطوح ویتامین D افراد در اقلیم‌های گوناگون کشور وجود ندارد. این موضوع نشان می‌دهد که عوامل دیگری در عدم سنتز ویتامین D و عدم وجود ذخایر کافی در بدن دخیل هستند که از جمله آن می‌توان به آلودگی‌های محیطی، آلودگی‌های هوا و عدم قرار گرفتن در معرض تابش آفتاب اشاره کرد. افراد معمولا به خاطر شغل و سبک زندگی، کمتر در معرض آفتاب قرار می‌گیرند. نگرانی از ابتلا به سرطان پوست که طی سالیان اخیر در جوامع توسعه یافته مطرح شده نیز عامل مضاعفی است که مردم را از نور خورشید گریزان کرده است.
آیا مجموعه وزارت بهداشت تدبیری برای مقابله با این معضل اندیشیده است؟
بله. یکی از سیاست‌هایی که در این سال‌ها پیاده شده، غنی‌سازی مواد غذایی مناسب با ویتامین D نظیر آنچه که درخصوص شیر و آبمیوه‌های صنعتی اتفاق افتاد، است. آزمایش‌ها ثابت کرد که اگر این دو محصول به میزان مناسب، براساس قوانین موجود و استانداردهای کشور غنی شوند و به صورت روزانه مورد استفاده قرار گیرند، قادرند 50 درصد نیاز بدن به ویتامین D را تامین کنند.
اما نکته اینجاست که مصرف شیر در کشور به‌عنوان یک عامل مناسب برای غنی‌سازی بسیار پایین است. درواقع طبق آخرین آمارها ایرانیان بین یک‌دوم تا یک‌سوم نیاز روزانه خود شیر مصرف می‌کنند؛ بنابراین نمی‌توان گفت حتی در صورت غنی‌سازی، این طرح فاقد اثر خواهد بود؟
گفته شما صحیح است، اما با این حال بالغ بر 12 میلیون نفر جمعیت دانش‌آموزی ما شیر یارانه‌ای دریافت می‌کنند. گرچه با فرآیند غنی‌سازی می‌شد از کمبود پیشگیری کرد، اما این مهم به لحاظ عدم تامین منابع مالی و اعتبار کافی تا به امروز صورت نگرفته است. لذا دفتر بهبود تغذیه به دنبال این است که با همکاری هیات دولت، وزارت آموزش و پرورش و وزارت بهداشت این کار عملی شود. نکته مهم اینجاست که اگر مردم با این سطح پایین ویتامین D پیش بروند، مشکلات عدیده‌ای بویژه در تشدید و شیوع بیماری‌های غیرواگیر خواهند داشت. لذا خوشبختانه از مهر سال گذشته معاونت بهداشت وزارتخانه طرحی را با عنوان مکمل‌یاری و با یک طبقه‌بندی در رده‌های کودکان، نوجوانان، مادران باردار و شیرده آغاز کرد. این طرح که طبق آن ماهانه یک پله مکمل ویتامین D به‌صورت رایگان تجویز می‌شود، در مراکز بهداشت استان‌ها شروع شده و البته هنوز کامل نیست، اما پیگیری‌ها در حال انجام است که با اعتبارات کافی بقیه طرح به‌صورت همه‌گیر در سراسر کشور انجام شود و امید است که با دریافت اعتبارات کافی برای دیگر اقشار آسیب‌پذیر جامعه نیز اجرا شود.
طرح دیگر غنی‌سازی با یک حامل دیگر مانند نان است. اواخر سال گذشته سازمان غذا و دارو این کار را برعهده گرفت تا مرحله آزمایشی غنی‌سازی نان‌های سنتی با ویتامین D آغاز شود. خوشبختانه یک مرحله از کار به صورت موفقیت‌آمیز انجام شد که در صورت تکمیل، باید در اختیار سیاستگذاران قرار گیرد تا علاوه بر غنی‌سازی آرد با آهن و اسید فولیک که چند سال است به صورت همه‌گیر در اکثر استان‌های کشور در حال انجام است، با غنی‌سازی ویتامین D نیز صورت گیرد. قطعا این موضوع نیازمند هزینه و اعتبار است که باید ازسوی هیات دولت تامین شود؛ در غیر این صورت ما باید هزینه بیشتری را برای درمان بپردازیم. گرچه با انجام امور پیشگیرانه می‌توان در هزینه‌های درمان صرفه‌جویی کرد، اما مستند کافی در این زمینه وجود ندارد.
با وجود آمار کمبود ویتامین D، چرا در کشور ما غنی‌سازی دیگر لبنیات انجام نمی‌شود؟
چون غنی‌سازی کار پیچیده‌ای است که به تکنولوژی و هزینه نیاز دارد و دولت باید در این زمینه کمک کند. از سوی دیگر، قوانین کودکس (مجموعه قوانین غذایی) در ایران سطح ویتامین D برای غنی‌سازی را بسیار پایین در نظر‌گرفته و باید این دوزها را تغییر دهیم. در کمیته‌ای که از مسئولان معاونت بهداشتی و سازمان غذا و دارو و انستیتو تحقیقات تغذیه تشکیل شده، این موضوع در حال بررسی است تا دوز ویتامین D در غنی‌سازی تغییر کند. با این کار می‌توانیم غنی‌سازی لبنیات را به صورت پلکانی و اول برای گروه‌های در معرض خطر یعنی کودکان شروع کنیم.
وزارت بهداشت تا چه اندازه با انستیتو تحقیقات تغذیه همکاری‌می‌کند؟
گرچه همکاری وزارت بهداشت با ما بسیار خوب است، اما انستیتو تحقیقات تغذیه یک ارگان تحقیقاتی است که متاسفانه اعتبار کافی برای انجام تحقیقات ندارد. مجوز این انستیتو ازسوی مجلس شورای اسلامی صادر شده و باید اعتبارات آن از طریق هیات دولت تامین شود. متاسفانه زمانی که اعتبارات در نظر گرفته می‌شود، به نیازهای کشوری برای انجام فعالیت‌های تحقیقاتی کلان که ثمره و نتیجه آن به سیاستگذار می‌رسد، توجهی نمی‌شود؛ لذا بسیاری از منابع، صندوق‌های حمایتی و ارگان‌ها وجود دارند که باید از این موضوع حمایت کنند؛ کما این‌که بسیاری از ردیف‌های اعتباری کشوری وجود دارد که مجلس قادر است از آنها استفاده کند. یکی از موارد بسیار مهم دیگر بحث بررسی الگوی مصرف در جامعه است که هر ده سال یک بار برعهده انستیتو تحقیقات تغذیه‌ای گذاشته می‌شود، اما متاسفانه در دوره آخر، به دلیل نبود اعتبارات کافی انجام نشده است؛ ضمن این‌که بحث امنیت غذایی کشور براساس سند ملی امنیت غذا، همچنین پایش و دیدبانی غذا در کشور نیز هست. ما در قالب یک طرح مراقبت غذا و تغذیه در کشور این موضوع را آغاز کردیم، اما اعتبار بسیار ناچیزی را از وزارت بهداشت و ارگان‌های دیگر جذب کردیم، اما برای تکمیل طرح و دادن اطلاع کامل به سیاستگذار نیاز به کمک اعتباری داریم.
موضوعی که اخیرا رسانه‌ای شد و جنجال‌های زیادی را نیز به‌پا کرد، معضل آلاینده‌های غذایی بود. انستیتو تحقیقات تغذیه تا چه اندازه وجود این آلاینده‌ها را تائید می‌کند؟
وجود آلاینده‌های غذایی از خاک گرفته تا کودهای شیمیایی، نوع و میزان آنها و باقی‌مانده سموم دفع آفات را همه ارگان‌های ذی‌ربط نیز قبول دارند. جهاد کشاورزی، سازمان استاندارد، گروه دامپزشکی و سازمان‌های ذی‌ربط در وزارت بهداشت ارگان‌هایی هستند که مدام در جلسات این نگرانی‌ها را بروز می‌دهند و برای این‌که بتوان این امر را سیاستگذاری و وارد مرحله مداخله‌ای کرد، باید استنادات کافی داشت. برای این کار لازم است سازمان‌های نظارتی ما خوب کار کنند و بودجه کافی برای آزمایش‌های دوره‌ای داشته باشند و ارگان‌های تحقیقاتی نظیر انستیتو تحقیقات تغذیه‌ای بتوانند مستندات کافی در اختیار آنها قرار دهند.