هندوانه | |
---|---|
طبقهبندی علمی | |
فرمانرو: | گیاه |
(طبقهبندینشده): | گیاهان گلدار |
(طبقهبندینشده): | دولپهایهای نو |
(طبقهبندینشده): | رزیدها |
راسته: | کدوسانان |
تیره: | کدوییان |
سرده: | سیترولوس |
گونه: | C. lanatus |
نام علمی | |
Citrullus lanatus تونب، ماتسوم ،ناکای |
|
محصول هندوانه در سال ۲۰۰۵ |
هندوانه (نام علمی: Citrullus lanatus) نوعی بوته و میوه از تیرهٔ کدوییان و دستهٔ صیفیجات است که در جالیز رشد میکند. منشأ آن آفریقای جنوبی است. گیاهی بزرگ، پهن و یک ساله و یک پایه است. ساقهٔ خزنده و برگهای پهن و کرکدار با بریدگیهای عمیق و گلهای سفید یا زرد دارد. آن را به خاطر میوه درشت خوردنیاش میکارند که نوع خاصی از سته با پوستی ضخیم و بدون هیچ تقسیمبندی است. پوست هندوانه، ضخیم، صاف و سبزرنگ است و معمولاً راهراههایی به رنگ سبزتیره یا نقاط زردرنگ دارد. گوشت آن شیرین و آبدار معمولاً به رنگ قرمز پررنگ یا صورتی است. گاهیاوقات هم گوشت آن به رنگ نارنجی، زرد یا سفید است. دانههای زیادی دارد که ممکن است سفید و نرم یا سیاه و سخت باشند.
تلاشهای قابل توجهی برای تولید انواع مقاوم به بیماری و انواع بیدانه یا با دانههای سفید قابل هضم صورت گرفته است. بسیاری از ارقام آن میتوانند ۱۰۰ روز بعد از کاشت، میوهٔ کامل تولید کنند. میوه را میتوان خام خورد یا ترشی انداخت یا پوست آن را پخت.
در سال ۲۰۱۴، تولید جهانی هندوانه ۱۱۱ میلیون تن بود. چین با تولید ۶۷٪ کل تولید رتبه اول را در جهان داشت. رتبههای بعدی را با کمتر از ۴٪ تولید جهان ترکیه، ایران، برزیل و مصر داشتند.
هندوانه گیاهی درشت و یکساله با ساقههای دراز، کمدوام و خزنده با مقطع پنج ضلعی مدور و کرکدار است که تا ارتفاع ۳ متر رشد میکند. گیاه جوان آکنده از کرکهای قهوهای متمایل به زرد است که با رشد گیاه از بین میروند. برگها بزرگ، زمخت، به شکل پر و متناوب هستند و با مسنتر شدن سفت و سخت و زبر میشوند.[۱] از ساقهٔ اصلی، ساقههای فرعی منشعب میشوند. گلهای سفید تا زردرنگ به طور انفرادی در محور برگها رشد میکنند. جام گل از درون سفید و از بیرون زرد متمایل به سبز است. گلها یکجنسه بوده و گلهای نر و ماده آن به طور جداگانه روی یک بوته قرار دارند. (ساختار زایشی گیاه را ببینید.) تعداد گلهای نر در آغاز فصل زیاد است؛ گلهای ماده، که بعدها رشد میکنند تخمدان ضعیفی دارند. کلالهها در یک ستون منفرد به هم پیوستهاند. میوهٔ بزرگ آن، نوعی از سته تغییر شکل یافته به نام پپو است که پوست ضخیم (برونبر) و درون گوشتی دارد. (میانبر و درونبر)[۲] گیاهان وحشی میوهای با قطری بیش از ۲۰ سانتیمتر دارند، در حالیکه قطر ارقام کشت شده ممکن است به ۶۰ سانتیمتر برسد. پوست میوه، سبز متوسط تا سبز تیره و معمولاً خالدار یا راهراه است؛ و گوشت آن دارای دانههای متعددی است که در سراسر آن پراکنده هستند. گوشت در بیشتر مواقع به رنگ قرمز یا صورتی است، رنگ آن میتواند نارنجی، زرد، سبز یا سفید هم باشد.[۳][۴]
هندوانه گیاهی گلدار است که تصور میشود از جنوب آفریقا مکانی که در آنجا به صورت خودرو پیدا شده منشأ گرفته است. در آنجا به ماکزیمم تنوع ژنتیکی از هندوانه شیرین و بیمزه تا انواع تلخ رسید. در قرن نوزدهم آلفونس پیرام دو کاندول[۵] عقیده داشت هندوانه بومی آفریقای استوایی است.[۶] هندوانه ابوجهل که هم اکنون بومی شمال و غرب آفریقا است، اغلب به عنوان جد وحشی هندوانه محسوب میشود. بهرحال، براساس پژوهشهای صورتگرفته بر روی دیانای کلروپلاست هندوانه اهلی و خودرو مشخص شده است که آنها مستقل از هم از جد مشترکی، احتمالاً گیاه سیترولوس اسیرهوسوس در نامیبیا، منشعب شدهاند.[۷]
شواهدی از کاشت آن در دره رود نیل از هزاره دوم پیش از میلاد به بعد یافت شده است. دانههای هندوانه در محل دودمان دوازدهم مصر و در مقبره فرعون توتعنخآمون یافت شده است.[۸]
در قرن هفتم هندوانه در هندوستان کاشته شد، و تا قرن دهم به چین رسیده بود، که امروزه بزرگترین تولیدکنندهٔ منفرد هندوانه جهان است. مردم مور این میوه را به اروپا معرفی کردند و مدارکی هست که نشان میدهد هندوانه نخستین بار در سال ۹۶۱ در کوردوبا و همچنین در سال ۱۱۵۸ در سویل واقع در اندلس کاشته شده و سپس از اروپای جنوبی به طرف شمال گسترده شده است. شاید خنکی هوای تابستان و کافی نبودن آن برای دادن محصول خوب پیشرفتش را محدود کرد. هندوانه در سال ۱۶۰۰ در کتابچه گیاهان اروپا ظاهر شد، و در قرن هفدهم به عنوان محصول کوچک باغی به طور گستردهای در اروپا کاشته میشد.[۳]
کلونیهای اروپایی و بردگانی که از آفریقا آمده بودند هندوانه را به بر جدید معرفی کردند. در سال ۱۵۷۶ ساکنان اسپانیایی آن را در فلوریدا کاشتند؛ و در سال ۱۶۲۹ در ماساچوست کاشته شد و در سال ۱۶۵۰ مانند بسیاری از کلونیهای بریتانیایی و هلندی در پرو، برزیل و پاناما هم کاشته شد. تقریباً همان زمان بومیان آمریکا این محصول را در دره میسیسیپی و فلوریدا میکاشتند. هندوانه هنگام معرفی آن توسط کاشفانی مانند کاپیتان جیمز کوک، در هاوایی و دیگر جزایر پاسیفیک خیلی زود پذیرفته شد.[۳]
هندوانههای بیدانه اولین بار در سال ۱۹۳۹ توسط دانشمندان ژاپنی که قادر به تولید دورگه تری پلوئیدی بیدانه بودند پرورش داده شد؛ ولی چون در برابر بیماری مقاومت کافی نداشتند تعدادشان محدود ماند.[۹] هندوانههای بیدانه در قرن بیست و یکم رایجتر شده و افزایش یافت و در سال ۲۰۱۴ به حدود ۸۵٪ از هندوانههای فروخته شده در ایالات متحده رسید.[۱۰]
هندوانه گیاهی گرمسیری یا نیمه گرمسیری است و برای رشد به دمایی بالاتر از حدود ۲۵ درجه سانتیگراد نیاز دارد. در مقیاس باغ، دانهها معمولاً در گلدانهایی دارای پوشش کاشته میشوند و به زمین خوب زهکشی شده با pH بین ۵٫۵ و ۷ و سطوح متوسط نیتروژن منتقل میشوند.
مهمترین آفات هندوانه عبارتند از: شته، مگس خربزه و کرم لولهای ریشهگرهی. در صورت بالا بودن سطح رطوبت گیاه مستعد بیماریهای گیاهی مثل سفیدک پودری و ویروس موزائیک میشود.[۱۱] ارقام دیگری که اغلب در ژاپن و دیگر بخشهای خاور دور رشد میکنند، نسبت به پژمردگی فوزاریم حساس هستند. پیوند زدن چنین ارقامی با ساقههای زیرزمینی مقاوم در برابر بیماری از آنها محافظت میکند.[۳]
وزارت کشاورزی ایالات متحده برای گردهافشانی بهتر انواع دانهدار هندوانه پیشنهاد کرده است در هر هکتار حداقل از یک کندوی عسل استفاده شود. چون انواع بیدانه گرده بیحاصل دارند، باید ردیفی از انواع گردهافشان با گردههای بادوام کنار آنها کاشته شود. از آنجا که تهیه گردههای بادوام کاهش یافته است، و در تولید ارقام بیدانه گردهافشانی امری بسیار مشکل است، تعداد پیشنهادی کندوها، یا تراکم گردهافشان، برای هر هکتار به سه عدد افزایش مییابد. هندوانه دوره رشد طولانیتری نسبت به دیگر ملونها دارد و اغلب از زمان نشا تا رسیدن میوه ۸۵ روز یا بیشتر طول میکشد.[۱۲]
کشاورزان منطقه زنتسوجی، کاگاوا ژاپن با قرار دادن میوهها در جعبههایی فلزی و شیشهای و مجبور کردن آنها به گرفتن شکل ظرف، روشی را برای تولید هندوانههایی به شکل مکعب پیدا کردند.[۱۳] مکعب شکل بودن در اصل برای ساده کردن جمعآوری و انبار کردن هندوانهها طراحی شد. اما قیمت هندوانههای مکعبیشکل اغلب سه برابر هندوانههای معمولی است، بنابراین درخواست کنندگان اصلی آنها مشتریان ثروتمند شهری هستند.[۱۳] هندوانههای هرمیشکل هم پرورش یافتهاند و امکان پرورش هندوانههای هر چندوجهی هم وجود دارد.[۱۴]
بیش از ۱۲۰۰[۱۵] رقم هندوانه وجود دارد که از نظر وزن از کمتر از یک کیلو تا بیش از ۹۰ کیلوگرم متفاوت هستند، گوشت آنها میتواند به رنگ قرمز، صورتی، نارنجی، زرد یا سفید باشد.[۱۲]
مهمترین ارقام موجود هندوانه در ایران شامل قرق، خانمی، شریفآباد، محبوبی و پوست سفید همدان هستند. ارقام خارجی (بیشتر انواع آمریکایی) هندوانه که کشت بعضی از آنها در ایران نتایج خوبی داشته عبارتند از چهار لستون گری (در ایران معروف به هندوانه مهندسی)، بلاک دایموند، دیکیس کوئین، فرفاکس و چیلیان بلاک[۲۷]
در وزارت کشاورزی ایالات متحده آمریکا کشاورزی به نام چارلز فردریک آندروس[۲۸] در آزمایشگاه پرورش و اصلاح نژاد سبزیجات در چارلستون، کارولینای جنوبی به فکر تولید هندوانههای مقاوم در برابر بیماری و پژمردگی افتاد. نتیجه کار او در سال ۱۹۵۴ «هندوانه خاکستری چارلستون» بود. شکل مستطیلی و پوست سخت آن کار بستهبندی و حمل و نقل را آسان میکرد. سازگاری آن به این معنا بود که میتوانست در ناحیه جغرافیایی وسیعی رشد کند. محصول زیادی میداد و در برابر بیشتر بیماریهای جدی هندوانه مثل زغالک و پژمردگی فوزاریم مقاوم بود.[۲۹]
دیگران هم روی تولید انواع مقاوم در برابر بیماری کار میکردند؛ در سال ۱۹۶۳ جی.ام. کرال در دانشگاه فلوریدا «جوبیلی» و سال بعد در دانشگاه ایالتی کانزاس سی.وی. هال «کریمسون سوییت» را تولید کردند. این هندوانهها دیگر به طور وسیع کشت نمیشوند، ولی هندوانههای حاصل از آنها گونههای دورگهای بودند که محصول بیشتر، کیفیت پوست بهتر و ظاهر جذابتری داشتند.[۳] هدف دیگر پرورشدهندگان گیاه از بین بردن دانههایی بود که روی گوشت هندوانه پخش شدهاند. این هدف با استفاده از انواع تریپلوئید حاصل شده است، اما این هندوانهها عقیم هستند و هزینه تولید بذر از آمیزش یک والد تتراپلوئیدی با یک والد عادی دیپلوئیدی بالا است.[۳]
هندوانه چنان بزرگ است که میوهفروشها اغلب نصف یا یک چهارم آن را هم میفروشند. انواع کوچکتر و کرویتر هم ارقام دارای گوشت قرمز و هم ارقام دارای گوشت زرد گاهی اوقات «آیسباکس ملون» نامیده میشوند.[۳۰] وزن بزرگترین هندوانه دنیا که در سال ۲۰۱۳ در تنسی رشد کرده بود ۱۵۹ کیلوگرم بود.[۱۶]
در سال ۲۰۱۴، تولید جهانی هندوانه ۱۱۱ میلیون تن بود. چین با تولید ۶۷٪ کل تولید رتبه اول را در جهان داشت.[۳۱] رتبههای بعدی را با کمتر از ۴٪ تولید جهان ترکیه، ایران، برزیل و مصر داشتند.[۳۱]
پنج تولیدکننده برتر هندوانه در جهان در سال ۲۰۱۴ (بر حسب میلیون تن)[۳۱] | |
---|---|
چین | ۷۴٫۸ |
ترکیه | ۳٫۹ |
ایران | ۳٫۶ |
برزیل | ۲٫۲ |
مصر | ۲٫۰ |
جمع جهانی | ۱۱۱٫۰ |
|
براساس آمارهای فائو ایران در تولید هندوانه رتبه سوم جهان را دارد.
این محصول در بهار در شهرهای جیرفت و کهنوج، میناب، ایرانشهر و دزفول، در تابستان در ورامین، سمنان، مشهد، اصفهان، همدان، تبریز، میاندوآب، در پاییز در دزفول و زمستان در میناب، جیرفت و کهنوج تولید میگردد.
هندوانه تولید شده در ایران به کشورهایی مانند عراق، ترکیه، امارات، کویت و بحرین صادر میگردد.[۳۳]
عدهای از تولید محصولاتی مانند هندوانه انتقاد کرده و اظهار میکنند در زمانی که ایران دچار کمآبی است، این آب کم برای تولیدات کشاورزی پرآب مصرف میشود. یکی از این محصولات هندوانه است، برای تولید یک کیلوگرم هندوانه به طور میانگین به ۳۰۰ کیلوگرم آب نیاز است؛ و چون ایران در تولید هندوانه در جهان رتبه سوم را دارد و سالانه تقریباً ۱۰۰ هزار تن هندوانه صادر میکند بنابراین بیش از ۵۰ میلیارد متر مکعب آب به خارج صادر میشود که قیمت آن در نظر گرفته نمیشود و صدور هندوانه درآمد ارزی و ریالی چندانی نصیب کشور و کشاورزان نمیکند.[۳۴][۳۵][۳۶]
شب یلدا از قدیمیترین مناسبتهایی است، که در ایران، افغانستان، تاجیکستان و ازبکستان جشن گرفته میشود.
دربارهٔ شب یلدا دو روایت وجود دارد:
۱. در این شب مهر یا میترا به دنیا برمیگردد.
۲. در شب یلدا پیامبری زاده میشود. (ذبیح بهروز بنیانگذار این عقیده بوده است)
در هر دو روایت، براساس آدابی که در شرق مدیترانه بسیار رایج بوده شب یلدا شب تولد مهر است؛ و به همین دلیل در شب یلدا معمولاً خانوادهها دور هم جمع میشوند و سفرهای را پهن کرده و تولد مهر را جشن میگیرند. در این سفره خوردنیهای مختلف میگذارند که مهمترین آنها انار و هندوانه است.[۳۷]
مواد مغذی در هر ۱۰۰ گرم (۳٫۵ اونس) | |
---|---|
انرژی | ۱۲۷ کیلوژول (۳۰ کیلوکالری) |
کربوهیدراتها | ۷٫۵۵ g |
قندها | ۶٫۲ g |
فیبر | ۰٫۴ g |
چربی | ۰٫۱۵ g |
پروتئین | ۰٫۶۱ g |
آب | ۹۱٫۴۵ g |
ویتامین آی معادل | ۲۸ میکروگرم (۳٪) |
تیامین (ویتامین ب۱) | ۰٫۰۳۳ میلیگرم (۳٪) |
ریبوفلاوین (ویتامین ب۲) | ۰٫۰۲۱ میلیگرم (۱٪) |
نیاسین (ویتامین ب۳) | ۰٫۱۷۸ میلیگرم (۱٪) |
پانتوتنیک اسید (ویتامین ب۵) | ۰٫۲۲۱ میلیگرم (۴٪) |
ویتامین ب۶ | ۰٫۰۴۵ میلیگرم (۳٪) |
اسید فولیک (ویتامین ب۹) | ۳ میکروگرم (۱٪) |
ویتامین C | ۸٫۱ میلیگرم (۱۴٪) |
کلسیم | ۷ میلیگرم (۱٪) |
آهن | ۰٫۲۴ میلیگرم (۲٪) |
منیزیم | ۱۰ میلیگرم (۳٪) |
فسفر | ۱۱ میلیگرم (۲٪) |
پتاسیم | ۱۱۲ میلیگرم (۲٪) |
روی | ۰٫۱۰ میلیگرم (۱٪) |
درصدها نسبیاند منبع: پایگاه اطلاعاتی مواد غذایی آمریکا |
هندوانه ۹۱٪ از آب ،۶٪ قند و مقدار کمی چربی تشکیل شده است (جدول).[۳۸]
هندوانه میوهای شیرین و محبوب در فصل تابستان است که معمولاً به صورت قاچشده استفاده میشود؛ یا آنرا خرد کرده و در سالاد میوه میریزند یا به عنوان آب میوه به مصرف میرسد.[۳۹][۴۰]آبهندوانه را میتوان به شراب تبدیل کرد یا با آبمیوههای دیگر مخلوط کرد.[۴۱]
دانهها طعمی مثل فندق دارند و میتوان آنها را خشک کرده یا بو داد، یا آرد کرد.[۴] در چین دانهها اهمیت زیادی دارند و در جشنهای سال نو چینی به همراه دانههای دیگر خورده میشوند.[۴۲] در فرهنگ ویتنام دانههای هندوانه در طول تعطیلات سال جدید ویتنامی، عید تت، به عنوان اسنک مصرف میشوند.[۴۳]
پوست هندوانه هم قابل خوردن است، اما بیشتر مردم به خاطر داشتن مزه نامطلوب از خوردن آن خودداری میکنند. از آنها برای درست کردن ترشی استفاده میشود،[۲۶]گاهی اوقات هم آن را در روغن تفت داده یا به عنوان سبزی[۴] در خورش میریزند.[۴۴][۴۵]
مجلس سنای ایالت اوکلاهما در سال ۲۰۰۷ با تصویب لایحهای هندوانه را به عنوان سبزی رسمی ایالت اعلام کرد، در حالیکه مباحثاتی بر روی این مسئله که آیا هندوانه سبزی است یا میوه وجود داشت.[۴۶]
با ایجاد سوراخی در پوست هندوانه و ریختن مشروب ،پوستی را که الکل به آن نفوذ کرده میخورند.این کار را الکلی کردن یا درست کردن «هندوانه سخت» مینامند.[۴۴]
هندوانهٔ رقم کَفِر در بیابان کالاهاری به صورت خودرو رشد میکند و به آن تساما میگویند.[۴] این میوه توسط بوشمنها و حیوانات به خاطر مواد غذایی و همینطور آب موجود درآن مورد استفاده قرار میگیرد.[۴۷] به طور سنتی، سفر در بیابان در فصل خشک تنها زمانی که تساما خوب رسیده باشد صورت میگیرد. انسان با مصرف تنها تساما میتواند به مدت شش هفته زنده بماند.[۴]
فرد با مصرف هر ۱۰۰ گرم هندوانه ۳۰ کالری و مقدار کمی مواد غذایی ضروری بدست میآورد (جدول). فقط ویتامین ث آن به مقدار قابل ملاحظهای ۱۰ درصد مقدار مورد نیاز روزانه است (جدول). گوشت هندوانه شامل کاروتنوئید از جمله لیکوپن است.[۴۸]
اسید آمینه سیترولین در پوست هندوانه تولید میشود.[۴۹][۵۰]