همیارآنلاین
کانال ایتا https://eitaa.com/hamyaronlineهمیارآنلاین
کانال ایتا https://eitaa.com/hamyaronlineچگونه در یک جامعه فقیر ، "رفاه عمومی" به وجود آمد؟
چگونه در یک جامعه فقیر ، "رفاه عمومی" به وجود آمد؟
سیاست های اقتصادی حضرت علی (ع)
عصرایران ؛ محمد رضا فرخی - یکی
از انحرافات و آسیب هاى اجتماعى که جوامع انسانى در طول تاریخ خود، از آن
رنج برده اند، مساله فقر و نابرابری درآمدها و پایین بودن وضع معیشتی
توده اکثریت جامعه است؛ ثروت های عمومی توسط افراد خاص و طبقاتی ویژه دست
به دست گشته و مردم عادی از دستیابی به آن محروم گشته اند.
هنگامی که امیر مؤمنان علی(ع) زمام حکومت را به دست گرفت، جامعه اسلامی از ارزش ها و دستاوردهای دوران رسول خدا(ص) فاصله بسیار گرفته و دچار نابسامانی های فراوانی شده بود. از مهم ترین این نابسامانی ها شکاف روز افزون طبقاتی بود، چرا که سنت نبوی(ص) در تقسیم بیت المال رعایت نمی شد[1]؛ بیشترین سهم اموال دولتی و غنایم جنگی به گروهی متنفذ و یا وابسته به خاندان خلافت و نیز کارگزاران حکومتی اختصاص داده می شد و تنها، سهم ناچیزی از آن به توده اکثریت مردم می رسید. نتیجه این تبعیض، ایجاد اختلاف طبقاتی شدید و نارضایتی عجیب بود.
بنابراین، مشکل اساسی اقتصادی جامعه اسلامی، مساله کمبود درآمد ملی نبود؛ همه نابسامانی ها از نحوه توزیع ثروت سرچشمه می گرفت.
علی(ع) برای حل معضلات اقتصادی، تمام تلاش خود را بر توزیع عادلانه بیت المال و تقسیم منصفانه درآمد ملی - همانند زمان رسول خدا(ص)- مصروف داشته و بهای زیادی نیز در این راه پرداختند.
ابن ابى الحدید از قول ابو جعفر اسکافى آورده است که روز دوم پس از بیعت با على (ع) آن حضرت به منبر رفت و خطبه اى ایراد کرد.
در آن خطبه راه و رسم خود را که ادامه سیره پیامبر(ص) بود مشخص نمود و مساوات در تقسیم سرانه بیت المال را اعلام کرد. همین سخنان نخستین چیزى بود که خوگرفتگان به تبعیض ها آن را خوش نداشتند و همین موجب کینه و مخالفت با امام(ع) شد.
آن حضرت(ع) به صراحت فرمود:من شما را به راه روشن پیامبرتان (ص) خواهم برد و به آن چه فرمان داده شده ام درباره شما عمل خواهم کرد، اگر به آن چه مىخواهم [تن سپارید و] مستقیم شوید و [البته] از خدا باید یارى جست. بدانید که موضع من نسبت به رسول خدا (ص) پس از رحلت او همچون موضع من در دوران زندگى اوست. [2]
همین موضع را در خطبه اى چنین فرمودند:« دفاتر حقوق و عطایا را [که پیشتر بر ملاکهاى طبقاتى تعیین شده بود] از بین بردم و مانند رسول خدا (ص) سرانه را به مساوات تقسیم کردم و آن را در دست توانگران قرار ندادم.»[3]
هنگامی که از سوی اطرافیان و نزدیکان خود مورد اعتراض قرار گرفتند،فرمودند:« امّا اعتراضى که شما در امر تقسیم بیت المال به طور مساوى (بر من) دارید، حکمى نبوده که به رأى خود صادر کرده باشم یا مطابق خواسته دلم باشد؛ بلکه من و شما مى دانیم این همان دستورى است که پیامبر خدا(ص) آورده و انجام داده است.»[4]
لذا حضرت(ع) محکم و استوار بر سیره مساوات ایستاد و با وجود همه مخالفت ها، سرانه بیت المال را به صورت تساوى میان همگان تقسیم کرد و تبعیض هاى گذشته را زدود و میان خودی و غیر خودی، عرب و غیر عرب تفاوت نگذاشت زیرا توزیع ناعادلانه درآمدهای ملی، معضل فقر و تنگدستی جامعه اسلامی را در پی داشت.
امام علی (ع) در مورد فقر و بیچارگی دوران پیش از خود می فرماید:«به هر سو که مى خواهى نگاه کن ! آیا جز فقیرى که با فقر دست به گریبان است، یا ثروتمندى که نعمت خدا را کفران کرده ... شخص دیگرى را مى بینی؟»[5]
امیرمومنان علی(ع) که وارث چنین وضعیتی بود. برای ریشه کن کردن فقر و تنگدستی تلاش فراوان کردند. زیرا به خوبی می دانستند که اقتصاد با اعتقادات و دین مردم ارتباط مستقیم دارد.ایشان در این رابطه می فرمایند:« فقر نیمى از کفر است.»[6]
و به فرزندش(محمد حنفیه) فرمودند:« فرزندم! من از تهیدستى بر تو هراسناکم، از فقر به خدا پناه ببر، که همانا فقر، دین انسان را ناقص، و عقل را سرگردان مى کند، و عامل دشمنى است.»[7]
از این رو، آن حضرت(ع) یکی از اهداف حکومت را «اصلاح چشمگیر وضعیت مردم و آبادانی شهرها» برشمردند.[8]
شهید مطهری در توضیح این مطلب می گوید: آنقدر این اصلاح، اساسى باشد که [تشخیص آن] احتیاج به فکر و مطالعه نداشته باشد، علائمش از در و دیوار پیدا باشد؛ به عبارت دیگر سامان به زندگى دادن، شکمها را سیر کردن، تن ها را پوشانیدن، بیماری ها را معالجه کردن، جهل ها را از میان بردن، اقدام براى بهبود زندگى مادى مردم، زندگى مادى مردم را سامان دادن.[9]
امام در فرمان خود به مالک برخی نکات و راهکارهای اقتصادی اشاره می کنند: پیش از آنکه به فکر درآمد و گرفتن وجهى از مردم باشى به فکر آبادى و عمران و ایجاد منبع درآمد براى مردم باش؛ مردم باید درآمد داشته باشند تا بتوانند به حکومت کمک کنند. زیرا بدون آبادانى و ایجاد اشتغال براى مردم ، هرگز نمى توان از مردم کمک گرفت و اگر کسى بدون رسیدگى به وضع درآمدى و اشتغال براى جامعه ،فقط به فکر گرفتن مالیات و عوارض باشد ، شهرها را به ویرانى تبدیل خواهد کرد، و مردم را (در اثر گرانى و ندارى ) نابود خواهد ساخت ، و سرانجام حکومت ، پایگاه مردمى خود را نیز از دست خواهد داد.[10]
به هر حال با این که در دوران کوتاه مدت امیرمومنان علی(ع) نه تنها خبری ازغنایم هنگفت جنگی همانند زمان حاکمان پیشین نبود بلکه وجود نا امنی ها و جنگهای شدید داخلی مشکلات حکومتی را دو چندان کرده بود اما آن حضرت(ع) برای بهبود وضعیت زندگی مردم تلاش فراوان کردند که نتیجه آن ارتقای سطح زندگی مردم کوفه بود، چنان که خود حضرت(ع) وضعیت معیشتی مردم کوفه را این گونه بیان کردند«تمام مردم کوفه داراى زندگى مرفهى هستند، حتى پایین ترین افراد نان گندم مى خورند(توجه داشته باشید نان جو خوراک فقیران بود) و خانه و سرپناهى دارند و از آب آشامیدنى گوارایى (آب فرات) مى آشامند.»[11]
بر این اساس در جامعه تحت حکومت امیرالمؤمنان (ع) حتی ضعیف ترین دهک ها نیز مشکل مسکن و خورد و خوراک نداشتند و جامعه به یک ثبات نسبی اقتصادی رسیده بود.
منابع:
[1]- طبری،تاریخ الأمم و الملوک،تحقیق:محمد أبو الفضل ابراهیم،بیروت،دار التراث،1387-1967،چاپ دوم،ج3،صص164-165.
[2]- ابن أبی الحدید،شرح نهج البلاغة،تحقیق:محمد أبو الفضل إبراهیم،دار إحیاء الکتب العربیة - عیسى البابی الحلبی وشرکاه،1378 - 1959 م ،چاپ اول،ج7،ص36
[3]- کلینی،الکافی، تحقیق: علی اکبر غفاری،طهران،دارالکتب الاسلامیه،134،چاپ چهارم،ج8،صص60-61.
[4]- نهج البلاغه، کلام 205.
[5]- نهج البلاغه ، خطبه 129.
[6]- مجلسی،بحارالانوار، تحقیق: علی اکبر غفاری،بیروت،موسسه الوفاء، 1403 - 1983 م،چاپ دوم،ج75،ص12.
[7]- نهج البلاغه ، حکمت 311.
[8]- نهج البلاغه ، خطبه 131.
[9]- شهیدمطهرى،مجموعه آثاراستادشهیدمطهرى، ج24، ص: 113
[10]- نهج البلاغه ، نامه 31.
[11]- ابن أبی شیبة کوفی،المصنف، تحقیق: سعید اللحام،بیروت، دار الفکر للطباعة والنشر والتوزیع،1409 - 1989م،چاپ اول،ج8،ص157؛ ابن شهر آشوب،مناقب آل أبی طالب،نجف اشرف،الحیدریه،1376-1956م،ج1،ص367.
منبع عصر ایران
هنگامی که امیر مؤمنان علی(ع) زمام حکومت را به دست گرفت، جامعه اسلامی از ارزش ها و دستاوردهای دوران رسول خدا(ص) فاصله بسیار گرفته و دچار نابسامانی های فراوانی شده بود. از مهم ترین این نابسامانی ها شکاف روز افزون طبقاتی بود، چرا که سنت نبوی(ص) در تقسیم بیت المال رعایت نمی شد[1]؛ بیشترین سهم اموال دولتی و غنایم جنگی به گروهی متنفذ و یا وابسته به خاندان خلافت و نیز کارگزاران حکومتی اختصاص داده می شد و تنها، سهم ناچیزی از آن به توده اکثریت مردم می رسید. نتیجه این تبعیض، ایجاد اختلاف طبقاتی شدید و نارضایتی عجیب بود.
بنابراین، مشکل اساسی اقتصادی جامعه اسلامی، مساله کمبود درآمد ملی نبود؛ همه نابسامانی ها از نحوه توزیع ثروت سرچشمه می گرفت.
علی(ع) برای حل معضلات اقتصادی، تمام تلاش خود را بر توزیع عادلانه بیت المال و تقسیم منصفانه درآمد ملی - همانند زمان رسول خدا(ص)- مصروف داشته و بهای زیادی نیز در این راه پرداختند.
ابن ابى الحدید از قول ابو جعفر اسکافى آورده است که روز دوم پس از بیعت با على (ع) آن حضرت به منبر رفت و خطبه اى ایراد کرد.
در آن خطبه راه و رسم خود را که ادامه سیره پیامبر(ص) بود مشخص نمود و مساوات در تقسیم سرانه بیت المال را اعلام کرد. همین سخنان نخستین چیزى بود که خوگرفتگان به تبعیض ها آن را خوش نداشتند و همین موجب کینه و مخالفت با امام(ع) شد.
آن حضرت(ع) به صراحت فرمود:من شما را به راه روشن پیامبرتان (ص) خواهم برد و به آن چه فرمان داده شده ام درباره شما عمل خواهم کرد، اگر به آن چه مىخواهم [تن سپارید و] مستقیم شوید و [البته] از خدا باید یارى جست. بدانید که موضع من نسبت به رسول خدا (ص) پس از رحلت او همچون موضع من در دوران زندگى اوست. [2]
همین موضع را در خطبه اى چنین فرمودند:« دفاتر حقوق و عطایا را [که پیشتر بر ملاکهاى طبقاتى تعیین شده بود] از بین بردم و مانند رسول خدا (ص) سرانه را به مساوات تقسیم کردم و آن را در دست توانگران قرار ندادم.»[3]
هنگامی که از سوی اطرافیان و نزدیکان خود مورد اعتراض قرار گرفتند،فرمودند:« امّا اعتراضى که شما در امر تقسیم بیت المال به طور مساوى (بر من) دارید، حکمى نبوده که به رأى خود صادر کرده باشم یا مطابق خواسته دلم باشد؛ بلکه من و شما مى دانیم این همان دستورى است که پیامبر خدا(ص) آورده و انجام داده است.»[4]
لذا حضرت(ع) محکم و استوار بر سیره مساوات ایستاد و با وجود همه مخالفت ها، سرانه بیت المال را به صورت تساوى میان همگان تقسیم کرد و تبعیض هاى گذشته را زدود و میان خودی و غیر خودی، عرب و غیر عرب تفاوت نگذاشت زیرا توزیع ناعادلانه درآمدهای ملی، معضل فقر و تنگدستی جامعه اسلامی را در پی داشت.
امام علی (ع) در مورد فقر و بیچارگی دوران پیش از خود می فرماید:«به هر سو که مى خواهى نگاه کن ! آیا جز فقیرى که با فقر دست به گریبان است، یا ثروتمندى که نعمت خدا را کفران کرده ... شخص دیگرى را مى بینی؟»[5]
امیرمومنان علی(ع) که وارث چنین وضعیتی بود. برای ریشه کن کردن فقر و تنگدستی تلاش فراوان کردند. زیرا به خوبی می دانستند که اقتصاد با اعتقادات و دین مردم ارتباط مستقیم دارد.ایشان در این رابطه می فرمایند:« فقر نیمى از کفر است.»[6]
و به فرزندش(محمد حنفیه) فرمودند:« فرزندم! من از تهیدستى بر تو هراسناکم، از فقر به خدا پناه ببر، که همانا فقر، دین انسان را ناقص، و عقل را سرگردان مى کند، و عامل دشمنى است.»[7]
از این رو، آن حضرت(ع) یکی از اهداف حکومت را «اصلاح چشمگیر وضعیت مردم و آبادانی شهرها» برشمردند.[8]
شهید مطهری در توضیح این مطلب می گوید: آنقدر این اصلاح، اساسى باشد که [تشخیص آن] احتیاج به فکر و مطالعه نداشته باشد، علائمش از در و دیوار پیدا باشد؛ به عبارت دیگر سامان به زندگى دادن، شکمها را سیر کردن، تن ها را پوشانیدن، بیماری ها را معالجه کردن، جهل ها را از میان بردن، اقدام براى بهبود زندگى مادى مردم، زندگى مادى مردم را سامان دادن.[9]
امام در فرمان خود به مالک برخی نکات و راهکارهای اقتصادی اشاره می کنند: پیش از آنکه به فکر درآمد و گرفتن وجهى از مردم باشى به فکر آبادى و عمران و ایجاد منبع درآمد براى مردم باش؛ مردم باید درآمد داشته باشند تا بتوانند به حکومت کمک کنند. زیرا بدون آبادانى و ایجاد اشتغال براى مردم ، هرگز نمى توان از مردم کمک گرفت و اگر کسى بدون رسیدگى به وضع درآمدى و اشتغال براى جامعه ،فقط به فکر گرفتن مالیات و عوارض باشد ، شهرها را به ویرانى تبدیل خواهد کرد، و مردم را (در اثر گرانى و ندارى ) نابود خواهد ساخت ، و سرانجام حکومت ، پایگاه مردمى خود را نیز از دست خواهد داد.[10]
به هر حال با این که در دوران کوتاه مدت امیرمومنان علی(ع) نه تنها خبری ازغنایم هنگفت جنگی همانند زمان حاکمان پیشین نبود بلکه وجود نا امنی ها و جنگهای شدید داخلی مشکلات حکومتی را دو چندان کرده بود اما آن حضرت(ع) برای بهبود وضعیت زندگی مردم تلاش فراوان کردند که نتیجه آن ارتقای سطح زندگی مردم کوفه بود، چنان که خود حضرت(ع) وضعیت معیشتی مردم کوفه را این گونه بیان کردند«تمام مردم کوفه داراى زندگى مرفهى هستند، حتى پایین ترین افراد نان گندم مى خورند(توجه داشته باشید نان جو خوراک فقیران بود) و خانه و سرپناهى دارند و از آب آشامیدنى گوارایى (آب فرات) مى آشامند.»[11]
بر این اساس در جامعه تحت حکومت امیرالمؤمنان (ع) حتی ضعیف ترین دهک ها نیز مشکل مسکن و خورد و خوراک نداشتند و جامعه به یک ثبات نسبی اقتصادی رسیده بود.
منابع:
[1]- طبری،تاریخ الأمم و الملوک،تحقیق:محمد أبو الفضل ابراهیم،بیروت،دار التراث،1387-1967،چاپ دوم،ج3،صص164-165.
[2]- ابن أبی الحدید،شرح نهج البلاغة،تحقیق:محمد أبو الفضل إبراهیم،دار إحیاء الکتب العربیة - عیسى البابی الحلبی وشرکاه،1378 - 1959 م ،چاپ اول،ج7،ص36
[3]- کلینی،الکافی، تحقیق: علی اکبر غفاری،طهران،دارالکتب الاسلامیه،134،چاپ چهارم،ج8،صص60-61.
[4]- نهج البلاغه، کلام 205.
[5]- نهج البلاغه ، خطبه 129.
[6]- مجلسی،بحارالانوار، تحقیق: علی اکبر غفاری،بیروت،موسسه الوفاء، 1403 - 1983 م،چاپ دوم،ج75،ص12.
[7]- نهج البلاغه ، حکمت 311.
[8]- نهج البلاغه ، خطبه 131.
[9]- شهیدمطهرى،مجموعه آثاراستادشهیدمطهرى، ج24، ص: 113
[10]- نهج البلاغه ، نامه 31.
[11]- ابن أبی شیبة کوفی،المصنف، تحقیق: سعید اللحام،بیروت، دار الفکر للطباعة والنشر والتوزیع،1409 - 1989م،چاپ اول،ج8،ص157؛ ابن شهر آشوب،مناقب آل أبی طالب،نجف اشرف،الحیدریه،1376-1956م،ج1،ص367.
منبع عصر ایران
برای نمایش آواتار خود در این وبلاگ در سایت Gravatar.com ثبت نام کنید. (راهنما)
ایمیل شما بعد از ثبت نمایش داده نخواهد شد