همیارآنلاین
کانال ایتا https://eitaa.com/hamyaronlineهمیارآنلاین
کانال ایتا https://eitaa.com/hamyaronlineگیاه باریجه چیست؟
| گیاه باریجه چیست؟ |
 |
دکتر عباس حاجی آخوندی
رئیس مرکز تحقیقات گیاهان دارویی دانشگاه علوم پزشکی تهران
استاد و مدیر گروه فارماکوگنوزی
مقدمه
باریجه،
بالیجه یا بالنبو اولئوگم رزین گیاه فرولا گوموزا یا نام سینونیم فرولا
گالبانیفلوآ (1) از خانواده چتریان (2) است. این رزین در نوع اشکی تا 5 در
صد و در نوع عسلی تا 30 درصد اسانس دارد.
نام فارسی آن باریجه، اشق،
بارزد، بیرزد یا قاسنی است و در زبان عربی به نام قنه شناخته می شود.
باریجه را انگلیس ها و فرانسوی ها گالبانوم (3) و آلمانی ها گالبانوم یا
گالبان (4) می گویند. باریجه گیاهی مونوکارپیک است یعنی تنها یک بار گل می
دهد. در چند سال اول رویش، برگهایی طوقه ای تولید می کند و در سال آخر رویش
به ساقه می رود و گل و میوه تولید می کند. گل های آن زرد رنگ و به صورت
چتر مرکب است. از تمام اندام های گیاه بوی تند و مخصوصی به استشمام می رسد.
ریشه ی آن در زمین مانند چغندر قند و به رنگ قهوه‌ای مایل به سیاه است.
با بریدن لایه‌ای نازک از این ریشه، مایعی صمغ مانند به رنگ شیر بیرون
می‌زند که در اثر گذشت زمان که در اصطلاح «مدار» خوانده می‌شود به زرد و
سپس قرمز تغییر رنگ می‌دهد. ابزاری که برای بهره برداری از این گیاه
استفاده می‌شود عبارتست از : تیشه برای کندن پای آن که در اصطلاح به این
عمل «پاورداری» گفته می‌شود . تیغی دسته دار و به شکل داس با دسته‌ای چوبی و
بلند به اندازه ی ۴۰ سانتیمتر برای بریدن لایه‌ای نازک از روی ریشه که در
اصطلاح اهل فن بِبُرّی (با تشدید را) خوانده می‌شود.
پیش بند برای بستن
جلوی سینه مثل پیش بند آشپزخانه برای جلوگیری از چسبیدن شیره ی گیاه به
لباس در حین برداشت آن و ظرف مناسب برای انباشتن شیره ی قرمز شده. شیره ی
گیاه که پس از برداشتن لایه ی نازک برون زده است و با گذشت چند روز رنگ آن
به زرد و سرخ تغییر کرده با وسیله‌ای به نام «کارد» که ملاقه مانند و
بادسته ی چوبی کوتاه است از روی بدنه ی ریشه برداشته شده و باز با ببری
لایه‌ای دیگر بریده می‌شود. پس از چند روز شیره ی بیرون آمده تغییر رنگ
داده عمل گرفتن آن از سر گرفته می‌شود. بریدن‌ها و گرفتن‌ها تا جایی که در
ریشه ی گیاه شیر باشد ادامه می یابد.
فصل انجام این کار از اواخر بهار
تا پایان تابستان است. نام محلی آن در زبان مردم استان فارس قاسنی (بر وزن
کاسنی ) است و به کسانی که شغل باریجه گیری دارند قاسنی زن گفته می‌شود.
صمغ آن بویی خوش دارد و آتش زاست.
1. Ferula gumosa Boiss., F.galbaniflua Boiss. & Buhse
2. Apiaceae
3. Galbanum
4. Galban
5. beta pinene
6. delta tri careen
7. myrcene
8. linalool
9. borneol
10. guaiol
11. galbanol
ریخت شناسی
باریجه
گیاهی علفی، پایا و بزرگ است که ارتفاع آن تا دو متر هم می رسد. ریشه
قاسنی غده ای و حجیم است و پوست ریشه قهوه ای رنگ و ضخامت آن یک تا سه میلی
متر است. ساقه آن ضخیم و طویل، قطر بخش میانی ساقه 15 میلی یا بیشتر و تو
پر است. برگهای قاعده¬ای به ابعاد 20× 30 سانتیمتر، قطعات انتهای برگها
تقریباً 1×5/1 میلیمتر، با بریدگی شانه¬ ای هستند. برگ ها پوشیده از
تارهایی ریز و کوتاهند و به همین علت به رنگ سبز مایل به خاکستری به نظر می
رسند. گل های این گیاه زرد رنگ است و به صورت خوشه ای مرکب چتری در طول
ساقه می رویند. دمگل¬ها باز، تعداد انشعاب چترک در حالت میوه 20 – 10 عدد،
گلبرگ¬ها تقریباً به طول 5/1 میلیمتر که زرد رنگ هستند. بذور بیضوی کشیده
با طول 5/1 تا 2 برابر عرض دانه، به رنگ زرد روشن که در قسمت میانی به رنگ
قهوه ای روشن است، بذور سبک، در قسمت داخلی کمی فرو رفته و در قسمت پشتی
دارای 4 تا 5 نوار طولی کمی برجسته است.
دامنه انتشار
این
گیاه در مناطق کوهستانی مرکزی و شمال شرق ایران می‌روید. گیاه باریجه
عموماً در کوهستانها و در ارتفاعات بالای 2000 متر به ویژه مناطق زنجان،
تهران (شهرستانک) دماوند، ارتفاعات کرمانشاه و چهارمحال و بختیاری رویش
دارد.
اندام مورد استفاده
اولئو گم رزین مهم
ترین محصول مورد مصرف طبی باریجه است که بر اثر اثر گزش حشرات، خراش طبیعی
یا ایجاد شکاف بر روی ساقه گیاه به خارج ترشح می¬شود و پس از چند روز شیره
حاصل در مجاورت هوا سفت شده و از گیاه جدا می¬شود. این گم باریجه، دارای
بوی قوی، معطر و نافذ و طعم گس و تلخ می¬باشد که به دو شکل سخت و نرم عرضه
می¬شود. باریجه سخت دارای دو نوع باریجه اشکی و توده¬ای می¬باشد و واجد 5
تا 10 درصد اسانس (حجم/ وزن) می¬باشد. باریجه اشکی به رنگ سفید مایل به زرد
یا زرد مایل به سبز یا مایل به قرمز می¬باشد. به شکل مدور یا بی¬شکل و به
قطر 5 تا 10 میلیمتر با سطحی نا صاف و کدر است و چنانچه شکسته شود مقطع آن
زرد رنگ و شفاف جلوه می¬کند. این نوع باریجه مدتها نرمی خود را حفظ
می¬کند ولی بعداً به مرور زمان سخت و شکننده می¬شود، به طوریکه در اثر خرد
شدن به صورت گرد در می¬آید.
باریجه توده¬ای و حجیم که از تجمع قطعات
اشکی نا منظم واقع در یک قسمت بی¬شکل و خمیری تشکیل می¬شود، به صورت قطعاتی
به ابعاد مختلف و نا منظم در معرض استفاده قرار می¬گیرد. رنگ این نوع
متفاوت ولی غالباً مایل به سبز، قهوه¬ای، سبز مایل به زرد یا تیره است. در
داخل ان ناخالصی¬های مختلف نظیر ریزه¬های خاک، خرده¬های ساقه، برگ و دمبرگ
گیاه دیده می¬شود.
باریجه نرم را باریجه عسلی می¬گویند و شیرابه¬ای غلیظ
شبیه عسل با بوی تند و نافذ و به رنگ قهوه¬ای تیره می¬باشد، و در اثر برش
طولی یا برش عرضی قسمت یقه گیاه به خارج ترشح می¬شود و واجد 25 تا 30 درصد
اسانس می¬باشد. باریجه عسلی را از پالایش باریجه توده¬ای نیز بدست
می-آورند.
زمان و روش جمع آوری
با توجه به
اینکه گیاه مونوکارپ می¬باشد باریجه اشکی در سال آخر رویش که ساقه ایجاد
می¬شود بدست می¬آید و به منظور جمع¬آوری باریجه عسلی برش عرضی یا طولی ریشه
گیاهان از اواخر خرداد ماه بمدت 2 ماه بر حسب شرایط اقلیمی مناطق مختلف
انجام می¬شود. بوته باریجه در سن 6 تا 7 سالگی در پی بارندگی زمستانی قابل
توجه، رشد و نمو مناسبی خواهد داشت و در بهار ساقه-های هوایی گل دهنده
تولید می¬کند و در این صورت با تراوش شیرابه به صورت طبیعی یا با ایجاد
خراش بر روی ساقه آن امکان بهره¬برداری باریجه اشکی فراهم می¬شود.
در
برداشت باریجه عسلی یا باریجه نرم ابتدا خاک پای بوته¬های سه ساله به بالا
کنار زده می¬شود، بعد از تمیز کردن یقه گیاه روی سطح جانبی ریشه برش عرضی
ایجاد می¬کنند، برای حفاظت از باران و تابش نور خورشید روی آن سایه بان
ایجاد می¬کنند، روش دیگر که به روش اقلیدی یا شیرازی معروف است، برداشت
لایه¬ای از سطح جانبی به صورت برش طولی می¬باشد. در هر حال باید دقت شود تا
لایه زاینده باریجه در محور میانی گیاه از بین نرود و حداکثر سه برش
کاملاً رعایت شود. قطر ریشه مترشحه بعد از یک هفته با برداشت شیرابه
باریجه از هر بوته 50 تا 150 گرم متغیر است. بطور متوسط تولید باریجه در هر
هکتار بالغ بر 18 کیلو گرم برآورد می شود.
ترکیبات شیمیایی
مهم
ترین محصول گیاه باریجه الئو گم رزین است که از اسانس، رزین و صمغ تشکیل
شده است. این ماده دارای 5 تا 30 در صد اسانس، 50 تا 70 در صد رزین، 20 تا
40 در صد مواد صمغی، 1 تا 10 در صد رطوبت ومواد معدنی است. اسانس باریجه
حاوی مواد مانند بتا پینن (5)، الفا پینن، دلتا تری کارن (6)، میرسن (7) و
لیمونن است. همچنین الکل های ترپنی مانند لینالول (8)، ترپینول، بورنئول
(9) و استات های انها است. مهم ترین مواد از گروه سزکوئی ترپن باریجه شامل :
کادی نن، گئول (10)، گالبانول (11) و مشتقات اودسمول است.
در گم باریجه
همچنین ازولن ها، استرهای تیول، پیرازین ها و ان دکا تیئن وجود دارد.
استرهای تیول، پیرازین¬ها و هیدروکربن¬های با اسکلت غیر ترپنی ترکیباتی
هستند که با مقادیر کم و ساختمان¬های کاملاً متفاوت و آستانه بوی پایین
مسئول بوی مخصوص و قوی باریجه می¬باشند.
خواص داروئی و کاربرد درمانی
در
کتاب معتبر مارتیندل اثرات آنتی اسپاسم، اکسپکتورانت و کارمیناتیو آن ذکر
شده و کار برد اصلی آنرا در صنایع غذایی به عنوان طعم و عطر دهنده معرفی
کرده است. خواص درمانی آن شامل اثرات نیرو بخش، ضد تشنج، دفع درد معده،
مقوی معده و ترمیم کننده زخم های سطحی است. همچنین اثرات شیر افزا، ضد
عفونی کننده، مقوی رحم و ملین آن گزارش شده است.
موارد استعمال در پزشکی گذشته
بر
اساس نظر طب ایرانی باریجه دارای طبع خیلی گرم و خشک است و اثر ملین، گرم
کننده و محلل گاز و نفخ برای آن ذکرشده و برای تنگی نفس و سرفه کهنه و نرم
کردن سینه مفید است.
باریجه در طب سنتی ایران به صورت خوراکی به عنوان
مقوی معده، ضد نزله و ضد تشنج معرفی شده است. در طب گذشته سایر ملل باریجه
در در درمان تنگی نفس و رفع سرفۀ مزمن مصرف می‌شده است. همچنین بر اساس
دانش گذشته گان باریجه اثر نیروبخش، ضد نزله و ضد تشنج دارد و همراه با
انغوزه به عنوان درمان اختلال عصبی مصرف دارد.
آثار فارماکولوژیکی
باریجه
بیشتر مصرف صنعتی دارد و روی آثار فارماکولوژیک آن کمتر مطالعه شده است.
یک مورد تحقیق بر روی ملح سدیم اسید گالبانیک (گالبانات سدیم) نشان می¬دهد
باعث کاهش فشار سرخرگی و افزایش ادرار در موش گردیده است.
آثار ضد دردی،
ضد باکتری و ضد قارچی عصاره¬های خشک شده هیدرو الکلی حاصل از اندام هوایی،
ریشه، باریجه اشکی و عسلی مورد مطالعه قرار گرفته است که در مقایسه با
مرفین اثر ضد دردی ریشه و اندام هوایی آن بیشتر و نوع اشکی معادل نوع عسلی و
کمتر از مرفین گزارش شده است.همچنین در مقایسه با لیستاتین اثرات ضد قارچی
مشابهی مشاهده شده است.
عصاره¬های آبی، هیدرو الکلی و کلروفرمی برای نگهداری امولسیون¬ها برای مدت 6 ماه بدون تغییر فیزیکی و اختصاصات ظاهری مؤثر بودند.
نحوه و میزان مصرف
مقدار
مصرف باریجه 3 گرم در روز و برای دفع سموم کشنذه تا 15 گرم است که غالبا
به صور مختلف مصرف می شود : مصرف آن با عسل کمک کننده خرد کردن و دفع سنگ
کلیه و مثانه و تسهیل زایمان سودمند است. اگر مخروط با سرکه رقیق و مرمکی
مصرف شود برای خارج کردن جنین مرده نافع است و اگر با آب مصرف شود برای رفع
سوزش مجاری ادراری و درمان بواسیر مفید است.
احتیاط و هشدار
برای
مصرف خوراکی بهتر است آن را در روغن بادام حل شود. اگر از نوع توده ای یا
نا مرغوب مصرف می شود باید قبلا با آب جوش باز شود و با صاف کردن مواد
اضافی جدا شوند. بر اساس دانش طب ایرانی باریجه خیلی گرم و خشک است و لذا
برای اشخاص گرم مزاج مضر است و در فصول و مناطق گرم تجویز نمی شود ئر صورت
ضرورت مصرف باید با روغن بنفشه و کافور مصرف شود.
منع مصرف
تا کنون گزارشی مشاهده نشده است.
مصرف غذایی
امروزه
باریجه بیشتر بعنوان طعم دهنده در محصولات غذایی مانند نوشابه¬های غیر
الکلی و فرآورده¬های گوشتی و یا معطر کننده مصرف دارد. بنابر اعتقاد
دامداران مصرف بوتۀ باریجه بوسیله حیوانات اهلی در تولید شیر آنها مؤثر است
لذا در افزایش شیر می تواند مورد استفاده قرار گیرد.
کاربرد بهداشتی و آرایشی
باریجه
در تهیه عطر و ادوکلن مصرف فراوانی در کشورهای مختلف جهان دارد. باریجه یک
ماده مهم در تثبیت عطرها است و در فرآورده¬های آرایشی و بهداشتی نیز مورد
مصرف می باشد. مصارف صنعتی باریجه در تهیه نوعی چسب مخصوص (چسب الماس) است.
منابع (References)
1. ROYAL Phamaceutical society, Maetindale, extra pharmacoeia, 35th, 2007, 2053-1.
2. Fleming., PDR for herbal medicines, Montavale, 1998.
3. Trease and Evans, Pharmacognosy, Saunders Company Limited, 15th edition, 2003.
4.
Albert Y L. Encyclopedia of common natural ingredients used in Food,
drugs and cosmetics, Canada: John Wiley & sons, 1980: 175-6.
5. Teisseire P. essential oil of Galbanum. Recherches paris 1964. 14: 18. (C A: 62, 15987b).
6. دکتر عباس حاجی آخوندی و دکتر ناصر بلیغ، راهنمای کاربردی گیاهان دارویی، انتشارات علمی دانشگاه آزاد اسلامی.
7. دکترولی الله مظفریان، فرهنگ نامهای گیاهان ایران، موسسه فرهنگ معاصر، چاپ نو بهار،228، 1375.
8. محمدی غ، علیها م، مطالبی پیرامون باریجه.، تهران موسسه تحقیقات جنگلها و مراتع، 1368.
9. فضلی بزاز و همکاران، بررسی اثرات ضد دردی و ضد میکروبی گیاه باریجه، مجله دانشکده داروسازی تهران، جلد هفتم، 1-21، 1376.
مطالب مرتبط
پرورش گیاهان دارویی